قرآن و کروی بودن زمین

[زکریا فتاحی]

قرآن و کروی بودن زمین

قرآن بارها سخن از مشرق‌ها و مغرب‌هاي زمين به ميان آورده است؛ مانند: "...مشارق الأرض و مغاربها..." سوره‌ي‌ اعراف، آيه‌ي‌ 137 و " ربّ السّموات و الأرض وما بينهما و ربّ المشارق" سوره‌ي‌ صافات، آيه‌ي‌ 5 و " فلا أُقسم بربّ المشارق و المغارب..." سوره‌ي‌ معارج، آيه‌ي‌ 40.
چنانچه زمين مسطح بود و نه كروي، مشرق‌ها و مغرب‌ها با دغدغه رو به رو بود و بر فرض كرويت است كه هر آن، مشرق‌ها و مغرب‌ها تصور دارد. به ديگر سخن، مشرق‌ها و مغرب‌هايي كه از ناحيه‌ي‌ طول جغرافيايي و از سوي عرض‌هاي جغرافيايي تصور دارد، مشمول "مشارق و مغارب" قرآن است، و مردم عصر نزول قرآن، تا اندازه‌اي چنين چيزي را مي‌دانستند (گرچه سرزمين حجاز از اين امر بي ‌خبر بود).

زراره گويد از امام صادق (عليه‌السلام) شنيدم كه فرمود: مردي با من همراه شد كه نماز مغرب را شب هنگام (بعد از وقت مغرب) و نماز صبح را در فجر كاذب (قبل از طلوع فجر صادق) به جا مي‌آورد و من (امام صادق) نماز مغرب را هنگام غروب آفتاب و نماز صبح را وقتي كه فجر صادق پديد مي‌آمد به جا مي‌آوردم.
آن مرد به من گفت: چرا شما نيز مانند من عمل نمي‌كني؟ زيرا خورشيد براي گروهي، پيش از آن‌كه براي ما طلوع كند طلوع مي‌كند و نيز وقتي از افق ما غروب مي‌كند، براي گروه ديگري (كه در مغرب ما قرار گرفته‌اند) هنوز در حال طلوع است و غروب نكرده است.
من (امام صادق) به او گفتم: (ما بايد افق خودمان را در نظر بگيريم) بر ماست كه نمازمان را هنگام غروب خورشيد به جا آوريم و هنگامي كه فجر (صادق) طلوع كرد نيز فريضه‌ي‌ صبح را بخوانيم و بر آنان (كه در مغرب ما زندگي مي‌كنند) است كه وقتي خورشيد از افقشان غروب كرد، نماز خويش نيز به جا آورند.
از بيان امام صادق (عليه‌السلام) و آن مرد، چنين فهميده مي‌شود كه تا اندازه‌اي اختلاف افق مشخص بوده است؛ زيرا چنين گفتماني جز با كرويت زمين فرض ندارد.

پيشينه‌ي‌ فرضيّه كرويت زمين
پيشينيان قبل از "فيثاغورث"، زمين را مستوي و مسطح مي‌پنداشتند، ولي او و دانشمندان ديگر بر كرويت زمين به چند دليل تمسك كرده‌اند:
1. فيثاغورث، فيلسوف شهير يوناني در اواسط قرن ششم پيش از ميلاد بر كرويت زمين استدلال كرد و گفت: هيچ شكل هندسي‌اي كامل‌تر از كره وجود ندارد؛ چون همه‌ي‌ اجزاي آن نسبت به مركز، كمال انتظام را دارد، و نيز اجرام آسماني و از جمله زمين كه در نهايت كمال مي‌باشد، جز بر اين شكل كامل قابل تصور نيست.

2. ارسطو (384 ـ 322 قبل از ميلاد) براي اثبات كرويت زمين گفت: در "مه ‌گرفت"هاي جزيي (خسوف جزيي) كه سايه‌ي‌ زمين بر جرم ماه مي‌افتد، جز به شكل مستدير (منحني) ديده نمي‌شود.

3. ارسطو همچنين استدلال كرد كه پاره‌اي از ماده، چون به حال خود وا گذاشته شود، شكل كره به خود مي‌گيرد و چون زمين ساكن و شناور در فضاست، شكل آن كروي است.

4. خورشيد و ماه و ساير ستارگان، در همه جاي زمين، همزمان طلوع و غروب ندارد؛ بلكه طلوع آن‌ها در بلاد شرقي، زودتر از بلاد غربي اتفاق مي‌افتد. همچنين، غروب در بلاد شرقي، زودتر از شهرهاي غربي اتفاق مي‌افتد و اين، دليل است كه سطح زمين، در ميان مشرق و مغرب انحنا و كرويت دارد.

گفتني است كه اين، همان دليلي است كه بر محور آن، امام صادق (عليه‌السلام) با آن مرد گفتمان داشتند. آنچه انديشوران بشري دارند، موروث از پيامبران پيشين است؛ چنان‌كه رسول گرامي اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: " العلم ميراثى و ميراث الأنبياء من قبلى" ؛ يعني علم از پيامبران گذشته به ارث رسيده است و از من نيز به دانشمندان به ارث مي‌رسد. لذا، عالمان راستين، وارثان پيامبران هستند.

5. درباره‌ي‌ كرويت زمين از شمال به جنوب مي‌توان گفت: اگر كسي از جنوب به شمال سفر كند، ستارگاني را در ناحيه‌ي‌ شمال مي‌بيند كه پيش‌تر بر او پوشيده بود و برخي از ستارگان شمالي كه پيش از آن براي وي طلوع و غروب داشت، " ابدي الظهور" مي‌شود و پاره‌اي ستارگان كه در جنوب براي وي طلوع و غروب داشت، از نظرش پنهان، و " ابدي الخفاء " مي‌شود.

6. براي كروي بودن سطح درياها ـ كه سه‌چهارم كره‌ي‌ زمين را پوشانده است ـ چنين استدلال مي‌شود: كشتي‌هايي كه از دور به شخص ناظر نزديك مي‌شوند، نخست سر دكل آن‌ها ديده مي‌شود و هرچه نزديك‌تر شود قسمت‌هاي پايين‌تر به نظر مي‌رسد. 7. در قرن شانزدهم ميلادي، "ماژّلانو" (Magellano) دريانورد پرتغالي، در سال 1519 در بندر "سان لوكر" واقع بر ساحل جنوب‌غربي اسپانيا به طرف مغرب در اقيانوس اطلس بادبان كشيد و چون به مقابل قاره‌ي‌ آمريكا رسيد، نزديك سواحل شرقي آن، رو به جنوب پيش رفت و تنگه‌اي را ـ كه اكنون به نام خود او معروف است ـ اكتشاف كرد و از آن‌جا وارد اقيانوس كبير شد و در اين اقيانوس تا جزاير فيليپين پيش رفت و در اين‌جا در جنگي كه ميان او و ساكنان اين جزاير پيش آمد، كشته شد. از اين پس، يكي از همكارانش دنباله‌ي‌ كار و نقشه‌ي‌ او را گرفت و پس از گذشتن از اقيانوس هند از جنوب‌غربي آفريقا دوباره وارد اقيانوس اطلس شد و در سپتامبر 1522، پس از سه سال، به بندر "سان لوكر" رسيد.

اين‌ها برخي از دليل‌هاي كرويت زمين بود؛ البته با سير هوايي و حركت سريع قاره‌پيما و وسايل پيشرفته‌ي‌ امروز كه همه‌ي‌ كره زمين به منزله‌ي‌ دهكده‌اي كوچك به‌شمار مي‌آيد، فتوا به كرويت كره‌ي‌ خاكْ سهل، و آگاهي از آنْ مقدور بسياري از مسافران زمين‌پيماست.