[افسون 13]

نگاهی آگاهانه به جشن شب یلدا

واژه «یلدا» واژه ایست برگرفته از زبان سریانی (که از لهجه‌های متداول زبان «آرامی» است) به معنای تولد . زبان «آرامی» یکی از زبانهای رایج در منطقه خاورمیانه بوده است . (برخی بر این عقیده اند که این واژه در زمان ساسانیان که خطوط الفبا از راست به چپ نوشته می‌شده ، وارد زبان پارسی شده است) ...


أثیر یلدا در جشن‌های دیگر اقوام

امروزه محققان معتقدند که مسیحیت غربی چارچوب اصلی خود را که به این دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله میتراییسم مدیون است و برای نمونه تقویم کلیساها ، بسیاری از بقایای مراسم و جشنهای پیش از مسیحیت به خصوص کریسمس را در خود نگاه داشته ‌است و کریسمس به عنوان آمیز‌ه‌ای از جشنهای ساتورنالیا و زایش میترا در روم باستان در زمان قرن چهارم میلادی با رسمی شدن آیین مسیحیت و به فرمان کنستانتین به عنوان زادروز رسمی مسیح در نظر گرفته شد . هنگام توسعهٔ آیین‌های رازآمیز در اروپا و سرزمینهای تحت فرمانروایی امپراطوری روم و پیش از پذیرفتن آیین مسیحیت ، رومیان هر ساله در روز 17 دسامبر در جشنی به نام ساتورنالیا به سیاره کیوان (ساترن) ، ایزد باستانی زراعت ، احترام مینهادند . این جشن تا هفت روز ادامه میافت و انقلاب زمستانی را شامل می‌ گردید. از آنجا که رومیان از گاهشماری یولیانی در محاسبات خود استفاده مینموند روز انقلاب زمستانی به جای 21 یا 22 دسامبر حدوداً در 25 دسامبر واقع می ‌شد . هنگام عید ساتورنالیا ، رومی‌ها اقدام به برپاداشتن جشن و سرور، به تعویق انداختن کسب و کار و منازعات ، هدیه دادن به همدیگر و آزاد کردن موقتی برده‌ها مینمودند . همچنین آیین رازآمیز میترائیسم ، بر پایه پرستش ایزد باستان ایران زمین ، میترا در سرزمینهای تحت فرمانروایی روم باستان اشاعه زیادی یافته بود و بسیاری از رومیان ، رویداد بلندتر شدن روزها به دنبال انقلاب زمستانی را با شرکت کردن در مراسمی به منظور بزرگداشت میترا ، جشن می‌گرفتند . این جشنها و سایر مناسک تا روز اول ژانویه ادامه میافت که رومیان آن را روز ماه و سال جدید می‌دانستند .

پس از استیلای مسیحیت در اروپا ، آداب و رسوم آیین مهر که در زندگی مردم و به‌ خصوص در میان رومیان نفوذ کرده بود همچنان باقی ماند و با آمدن دین جدید رنگ نباخت . کلیسای کاتولیک روم روز 25 دسامبر را به عنوان زادروز مسیح برگزید تا به مراسم پگانیسم در آن زمان معنا و مفهوم مسیحی بخشد . برای نمونه ، کلیسا جشن زادروز میترا خدای نور و روشنایی را با جشن بزرگداشت زادروز عیسی که عهد جدید او را نور و روشنی جهان مینامد ، جایگزین نمود تا از التقاط این دو مناسبت نفوذ بیشتری بر زندگی مردم داشته باشد و بزرگ ‌ترین جشن آیین مهر را در خود حل کنند . اکنون کلیسای ارامنه روز ششم ژانویه را که گفته می‌شود روز غسل تعمید مسیح می‌باشد را به عنوان روز میلاد مسیح جشن می‌گیرند .

تاریخدانان تاریخ دقیق زادروز عیسی را نمی‌دانند ، اما مسیحیان با رجوع به اناجیل و با توجه به اشاره‌های آن به فصل زراعت و اعتدال هوا ، میلاد مسیح را در اعتدالین (بهار یا پاییز) واقع می‌دانند .

فرانتس کومون ، باستان‌شناس بلژیکی و مؤسس میتراپژوهی مدرن و دیگر میتراپژوهان همفکر او مفاهیم آیین میتراییسم روم را کاملاً برگرفته از آیین مزدیسنا و ایزد ایرانی میترا (مهر) می‌دانند لیکن این ایده از دهه 1970 میلادی به بعد به شدت مورد نقد و بازبینی قرار گرفته است و اکنون به یکی از مسائل بسیار مجادله‌آمیز در زمینه پژوهش ادیان در دنیای روم و یونان باستان تبدیل گشته است . با اینحال زادروز میترا در آیین باستان مهر در ایران زمین مصادف با شب یلدا و انقلاب زمستانی در روز 21 یا 22 دسامبر بوده است و جشن زادروز میترا در آیین میتراییسم روم هم با انقلاب زمستانی مصادف بوده که به علت پیروی رومیان از گاهشماری یولیانی در 25 دسامبر واقع می‌شده است .

در حدود ۴۰۰۰ سال پیش در مصر باستان جشن «باز زاییده ‌شدن خورشید» ، مصادف با شب چله ، برگزار می‌شده‌ است . مصریان در این هنگام از سال به مدت ۱۲ روز ، به نشانه ی ۱۲ ماه سال خورشیدی ، به جشن و پایکوبی می‌پرداختند و پیروزی نور بر تاریکی را گرامی می‌داشتند . همچنین از ۱۲ برگ نخل برای تزیین مکان برگزاری جشن استفاده می‌نمودند که نشانه ی پایان سال و آغاز سال نو بوده ‌است .

در یونان قدیم نیز ، اولین روز زمستان روز بزرگ‌ داشت خداوند خورشید بوده‌ است و آن را خورشید شکست‌ ناپذیر ، ناتالیس انویکتوس ، می‌نامیدند (که از ریشهٔ کلمهٔ ناتال که در بالا اشاره شد برگرفته شده‌ است و معنی اش ، میلاد و تولد است) ریشه‌های یلدا در جشن دیگر مرسوم در یونان نیز باقی مانده‌ است از مهمترین این جشنها می‌توان به جشن ساتورن اشاره کرد .

در قسمتهایی از روسیهٔ جنوبی ، هم‌ اکنون جشنهای مشابهی به‌ مناسبت چله برگزار می‌کنند . این آیینها شباهت بسیاری با مراسم شب چله دارد . پختن نان شیرینی محلی به صورت موجودات زنده ، بازیهای محلی گوناگون ، کشت و بذر پاشی به صورت تمثیلی و باز سازی مراسم کشت ، پوشانیدن سطح کلبه با چربی ، گذاشتن پوستین روی هره پنجره‌ها ، آویختن پشم از سقف ، پاشیدن گندم به محوطه حیاط ، ترانه خوانی و رقص و آواز و مهمتر از همه قربانی کردن جانوران از آیین‌های ویژه این جشن بوده و هست . یکی دیگر از آیین‌های شبهای جشن ، فالگیری بود و پیشگویی رویدادهای احتمالی سال آینده . همین آیینها در روستاهای ایران نیز کم و بیش به چشم می‌خورند که نشان از همانندی جشن یلدا در ایران و روسیه دارند .

یهودیان نیز در این شب جشنی با نام «ایلانوت» (جشن درخت) برگزار می‌کنند و با روشن‌ کردن شمع به نیایش می‌پردازند .

آشوریان نیز در شب یلدا آجیل مشکل گشا می‌خورند و تا پاسی از شب را به شب نشینی و بگو بخند می‌گذرانند و در خانواده‌های تحصیل کرده آشوری تفأل با دیوان حافظ نیز رواج دارد .

نخستین روز زمستان در نزد خرمدینانی که پیرو مزدک هستند نیز سخت گرامی و بزرگ دانسته می‌شود و از آن با نام «خرم روز» (خره روز) یاد می‌گردد و آیینهایی ویژه در آن روز برگذار می‌شود . این مراسم و نیز سالشماری آغاز زمستان هنوز در میان برخی اقوام دیده می‌شود که نمونه آن تقویم محلی پامیر و بدخشان (در شمال افغانستان و جنوب تاجیکستان) است .