[behnam5555]

سکه

سکه یک تکه کوچک از فلز، دایره وار و تخت، معتبر شده توسط یک دولت برای استفاده در داد و ستد اقتصادی یک جامعه است.
سکه، کهن ترین یادگار بشری

سکه از کهن ترین یادگارهای بشر، به ویژه در بعد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. در همه زمانها، سکه یک پادشاه، به معنای تسلّط و حاکمیّت وی در یک مقطع معیّن بوده و مردم آن را نشانه قدرتمندی او می دانستند.
اهمیت سکه به عنوان یکی از کهنترین یادگارهای بشری، از مسائلی است که در ۱۵۰ سال گذشته، مورخان بیش از هر دوره دیگر به اهمیت آنها پی برده، روی آن تحقیق و تأمل کرده و تاکنون هزاران مقاله و کتاب در این زمینه منتشر شده است.اهمیت سکه از هر نوع و شکل، از چندین جنبه قابل تأمل و بررسی است. تنها یک بعد قضیه جنبه «تاریخی» آن است که خود این جنبه هم مباحث گوناگونی را در خود دارد. جنبه هنری و به ویژه جنبه نمادین آن برای شعارها و باورهای دینی و مذهبی در جامعه ای که سکه در آن ضرب میشود، از مباحث اصلی مربوط به ضرب سکه است.
هر سکه به لحاظ تاریخی، حاوی چند مطلب است: نام سلطان، محل ضرب، تاریخ ضرب، شعارها و باورهای دینی که معمولا در یک یا دو جمله خود را نشان میدهد. این مطالب معمولا در پشت یا روی سکه، به صورت متن و حاشیه و گاه روی لبه های سکه در دورادور آن حک می شود.فواید تاریخی که یک مورخ می تواند از یک سکه به دست آورد نیز به لحاظ اتقان تاریخی و به عنوان یک سند مهم ، تنها با اسناد رسمی قابل مقایسه است و بدون تردید بر متون تاریخی و خاطرات و دیگر منابع تاریخی، ترجیح دارد. این را برای این جهت تأکید کردم که سکه به عنوان یک یادگار ملی تا چه انداز برای تاریخ اهمیت دارد.
بدین نکته هم باید توجه داشت که ضرب سکه، اعم از طلا یا نقره و حتی مس، گاه به صورت تزیینی، اما به طور عمده برای استفاده اقتصادی میان مردم است.تا آنجا که به تاریخ برمی گردد، برخی از اطلاعات روی سکه ها، به ویژه از برخی ادوار تاریخی، چنان و چندان منحصر به فرد است که تنها منبع برخی از اطلاعات مربوط به یک دولت و قوم به شمار می آید.
دولت عیونی که امیران آن، نزدیک ۱۷۵ سال در منطقه عیونی در قرن پنجم تا هفتم حکومت کردند، تنها نشانه تشیّع آنان سکه های فراوانشان است که جمله «علی ولی الله» روی همه آن ها حک شده است. اکنون روی سخن نویسنده با دستاندرکاران ضرب سکه در ایران است. مقصودم تنها سکههای طلا نیست که در قالب سکههای بهار آزادی یا به مناسبت هایی چون سال پیامبر (ص)، امام علی (ع) یا امام خمینی منتشر میشود، بلکه حتی سکههای معمول از نقره و مس و در دسترس مردم است که با پشتوانه دولت، ارزش اقتصادی و مبادله ای دارد. در کنار این، باید اسکناس را هم افزود، زیرا از این زاویه، اسکناس هم اهمیت خاص خود را دارد، هرچند باقی ماندن آن برای هزاران سال در تاریخ، قدری محل تأمل است، اهمیت آن به عنوان نمادی برای شعایر دینی و ملی در روزگار حاضر و تا چند صد سال دارای اهمیّت است. تأکید خاص روی شعایر دینی و مذهبی است و جز آن جنبه های ملی یا حکومتی مورد توجه کنونی من نیست. سابقه ضرب سکه در جهان اسلام، نشان میدهد که تقریبا در همه دولتهای اسلامی، شهادتین روی سکه ها حک میشده و جمله «لا اله الا الله» و «محمد رسول الله» به عنوان پایه ثابت سکه های اسلامی مطرح بوده است.افزون بر آن، دولت های شیعه دست کم با دو شعار، هویت خود را روی سکه ها نشان می دادند؛ نخست با تعبیر «علی ولی الله» که روی سکه های دولت های شیعی مانند آل بویه یا سربداران و صفویان دیده میشده و دوم نام مبارک دوازده امام که روی سکه های ایلخانی دوره الجایتو به عنوان یک سلطان شیعه دیده میشود، سکه هایی که حوالی سالهای ۷۰۹ ـ ۷۱۲ در شهرهای ایران ضرب شده است. بگذریم که روی بیشتر سکه های دوره صفوی، به ویژه عهد شاه عباس اول (۹۹۶ ـ ۱۰۳۸) تعبیر «کلب آستان علی» یا این جمله «از بهر خیر این سکه را کلب علی عباس زد» نیز حک می شد. یا روی سکه های اسماعیل دوم، این شعر آمده بود که: «ز مشرق تا به مغرب گر امام است ـ علی و آل او ما را تمام است». یا سلطان محمد پدر شاه عباس روی سکه اش نوشت: «غلام امام مهدی علیه السلام». و یا عباس دوم نوشت: «به گیتی آن که اکنون سکه صاحبقرانی زد ـ ز توفیق خدا کلب علی عباس ثانی زد». چنان که پشت سکه های صفوی معمولا نام دوازده امام یا چند تن از آنان حک می شد.برخی از آن چه در جمع روی سکه ها یا اسکناس های جمهوری اسلامی هست، نشانی از تشیع و ولایت و امامت اهل بیت دارد، اما در جمع به نظر می رسد سیاست منسجمی برای این کار در بانک مرکزی وجود ندارد. دلیل آن این است که به دنبال نوعی انقطاع که در تاریخ قدیم و جدید ما رخ داده، آن شعارها از محدوده تعریف شده برای ضرب سکه حذف شده و شعارهای تازهای جایگزین آن ها شده است.این که به طور موقت سکه ای به نام امام رضا (ع) ضرب شده و یادی از سکه هایی است که زمان مأمون به نام حضرت بوده نمی تواند نشان گر سیاست رسمی در ضرب سکه تلقی شود. صد البته متشکریم که به نام نامی رسولالله، در سال پیامبر (ص) یادگارهایی ضرب شد، اما آنچه درخواست نویسنده از بانک مرکزی در امر سیاستگذاری در ضرب سکه است، توجه به شعارهای اساسی اسلام و تشیع است، هرچند با توجه به دست به دست شدن سکه ها، باید مراقب بی احترامی نکردن به نام های مبارک هم بود.
تاریخچه سکه

کهن‌ترین سکهٔ یافت شده در جهان متعلق به سناخریب پادشاه آشور است که در حدود 700 پیش از میلاد تهیه شده است. کهن‌ترین پول فلزی کشف شده در جهان در موهنجودارو (در پاکستان فعلی) بدست آمده‌است که حدود ۵۰۰۰ سال پیش تهیه شده‌است. در شوش در جنوب غربی ایران حلقه‌های متعلق به ۴۰۰۰ سال پیش در کشفیات باستان‌شناسی فرانسویان بدست آمده‌است. کهن‌ترین سکه یافت شده در جهان متعلق به سناخریب پادشاه آشور است که حدود ۲۷۰۰ سال پیش تهیه شده‌است.در همین حدود (۲۷۰۰-۲۶۰۰ سال پیش) در لیدیه (واقع در ترکیه کنونی) سکه‌های از جنس الکتروم ضرب شد. سکه‌های که شاهنشاه لیدیه رواج داد بنابر نام شاهنشاه یعنی کرزوش به کرزویید (کرزوسی) معروف گشت. بعد از فتح لیدیه توسط کورش بزرگ سردار ایرانی این سکه‌های در ایران آنزمان (۲۵۵۰ سال پیش) رواج یافت. در زمان داریوش بزرگ وی سکه‌های دریک طلا و شِکِل نقره ضرب کرد.
سکه‌های یادبود

سکه‌های یادبود سکه هایی هستند که در مناسبت های مذهبی و سیاسی خاص یا در گرامیداشت چهره های علمی و فرهنگی هر کشور ضرب می شوند. مثل:سکه‌های مصنوعی ۲۵۰ ریالی در سفره هفت‌سین در ایستگاه راه آهن تهران - نوروز ۱۳۹۰.
نام گذاری سکه‌ها با:

• نام شهر: نیشابوری، لاری، مکی، فلوری
• رنگ سکه: آقچه (سفید) پول سیاه (مسی)
• جنس سکه: فضی (نقره ای) آئوروس (طلایی)
• نقش روی سکه: تیرانداز (نقش دریک هخامنشی)
• اجزا و اضعاف سکه: ربعی، بیستی تومان (ده هزار)
• لقب حاکم: شاهی، قران، ریال (سلطنتی برگرفته از Royal)
• نام حاکم: یمینی (یمین الدوله محمود غزنوی) دریک (داریوش هخامنشی)، عباسی (شاه عباس صفوی)، پهلوی (رضا شاه پهلوی)

سکه های یادبود ضرب شده از سال 1320 هجری خورشیدی تا 1357:

• سکه یک ریالی (FAO)؛ سال های 1350 و 1351 و 1352 و 1353.
• سکه ده ریالی (FAO)؛ سال 1348.
• سکه های 1 و2 و5 و 10 و 20 ریالی پنجاهمین سال سلطنت پهلوی؛ سال 1355 ( روی سکه ها تاریخ 2535 شاهنشاهی ضرب شده است ).
• سکه 20 ریالی بازی های آسیایی تهران؛ سال 1353.
• سکه 20 ریالی (FAO)؛ سال های 1356 و 1357.
• سکه 20 ریالی یادبود پنجاهمین سالگرد تاسیس بانک ملی ایران؛ شهریورماه سال 1357.

منابع:

اتحادیه زرگران و جواهر فروشان تبریز
سکه‌های شاهان ایران، جمال ترابی طباطبایی، تبریز
سكه ها:آیینه گذشته ها، محسن جعفری مذهب، تاریخ شناسی،کتاب درسی دوره پیش دانشگاهی1374.
مشكل رو و پشت سكه های اسلامی، محسن جعفری مذهب، باستانشناسی و تاریخ، شماره21-22 1376.